Ua tatou ola i luga o se paneta laʻitiiti ma atoatoa o loʻo i ai le anoanoai o itu e mafai ai ona tumau paleni ma faʻatagaina le ola. Le fausaga o le Lalolagi Ua vaevaeina i lua vaega faʻavae. Muamua o le totonu o lo tatou paneta ua faʻavasegaina. E taua le iloa o mea i totonu ole lalolagi e malamalama ai ile tele o itu mai fafo. Mulimuli ane, e manaʻomia foi ona auʻiliʻili uma vaega i fafo i le faʻasologa, atoa, ia iloa le paneta o loʻo tatou nonofo ai.
I lenei tulaga o le a tatou auiliiliina ma iloa loloto i le atoa fausaga o le Lalolagi. E te fia iloa atili e uiga i ai?
Le
Fausaga i totonu o le Lalolagi
O loʻo faʻailoa mai e le Lalolagi se fausaga na fausia i faaputuga concentric lea e feauauai elemeni uma e tuʻufaʻatasia. O le mea moni o loʻo vavaeʻeseina i latou e mafai ona tatou iloa faʻafetai i le gaioiga o galu galu peʻa tupu se mafuʻe. Afai tatou te auʻiliʻiliina le paneta mai totonu i fafo, e mafai ona tatou vaʻaia vaega ia.
Matua
O le autu o le pito i totonu loloto o le Lalolagi lea tele uʻamea ma limasene o loʻo maua. E liu suavai vaega ma o le mafuaʻaga o le Lalolagi i ai se maneta maneta. E taʻua foi ole lalolagi.
O mea e liusuavai ona o le maualuga o le vevela o loo maua ai le autu. Nisi o gaioiga a le Lalolagi i totonu e aliali mai luga. E mafai ona tatou vaʻaia mafuiʻe, maugamu poʻo le aveʻesea o konetineta (plate tectonics).
Peleue
O le ofu tele o le Lalolagi e i luga aʻe o le autu ma e faia i luga o le tele o silicates. O se vaega loloto atu nai lo le totonugalemu o le lalolagi ma itiiti mafiafia a o latalata i le fogaeleele. E taʻua foi o le mesosaur.
Faʻatasi ma lenei lautele lautele faia tele phenomena o le faʻaaogaina o mea. O nei gaioiga o mea ia e feoaʻi ai konetineta. O le vevela vevela mea e sau mai le autu faʻateleina ma a latou malulu i lalo, latou toe foʻi i totonu. O galu felafolafoaʻiga i le ofutalaloa e nafa ma le gaioiga o papatusi tectonic.
Cortex
O le pito pito i fafo o le lalolagi totonu. E taʻua foi vanimonimo E aofia ai sulu malamalama, carbonates ma oxides. E mafiafia i le vaega e tu ai konetineta ma manifinifi i mea o i ai vasa. O le mea lea, ua vaevaeina i le sami ma sami. Taʻitasi crust ei ai lona lava density ma e faia i luga o ni mea taua.
O se vaega o le lalolagi o loʻo faʻaalia ai le tele o faʻagaioiga i totonu. E mafua lenei mea ona o le vevela i totonu o le Lalolagi. E i ai foi faiga i fafo e pei o eleele tafia, felauaiga ma le palapala. O nei faiga e mafua mai ile malosi ole la ma le malosi o le kalave.
Fausaga i fafo o le Lalolagi
O le itu i fafo o le Lalolagi o loʻo faia foi i luga o le tele o faʻavae e tuʻufaʻatasia uma elemene terrestrial.
Le hydrosfer
O le seti o le vai atoa o loʻo i ai i le lalolagi. E maua uma sami ma sami, vaituloto ma vaitafe, vai i le eleele ma vaitafe. O le vai i le hydrosphere o loʻo fesuiaʻi fesuiaʻi. E le tumau i se nofoaga tumau. E mafua lea ile taamilosaga ole vai.
Naʻo sami ma sami e nonofo i le tolu-kuata ole lalolagi atoa, o lona uiga la e taua lo latou taua ile lalolagi paneta. O le faʻafetai i le hydrosphere o le paneta ei ai lona uiga lanumoana lanu.
Tele aofaʻiga o mea ua faʻamamaina o loʻo maua i tino o vai ma o loʻo feagai ma malosiaga sili. O malosiʻaga o loʻo galulue i latou e fesoʻotaʻi ma le faʻataʻamilomiloina o le Lalolagi, le faʻatosinaina o le masina ma matagi. Ona o latou, o gaioiga o le tele o vai e pei o galu o le sami, galu ma galu tutupu. O nei gaioiga e i ai se aafiaga tele i luga o le lalolagi tulaga, talu ai latou te aafia ai tagata ola. O le tau e aafia foi i tai ma aʻafiaga pei o El Niño poʻo La Niña.
Ae mo vai fou poʻo konetineta, e mafai ona tatou faʻapea e taua tele mo le faʻagaioiga o le paneta. E mafua ona o latou o loʻo avea ma sili atu le faʻamamaina erosive agents i luga ole lalolagi.
Atmosphere
O le ea O le vaega o kasa o loʻo siʻomia ai le lalolagi atoa ma e taua mo le ola e atiaʻe. O le okesene o le faʻapipiʻi kesi mo le ola pei ona tatou iloa. I se faʻaopopoga, tele kasa fesoasoani fesoasoani faamama le la faʻasusuluina e mafai ona afaina ai tagata ola ma siosiomaga.
O le atemosifili i le isi itu ua vaevaeina i ni vaega eseese, taʻitasi ma se eseʻese uumi, gaioiga ma tuʻufaʻatasiga.
Amata i le le teroposeta, o se tasi o loʻo tuʻu saʻo i luga o le lalolagi atoa. E taua tele aua o le mea tatou te nonofo ai ma le tasi e mafua ai le meteorological phenomena pei o le timu.
O le vaʻavaʻai o le isi sosoʻoga e faʻalautele i luga atu o le 10 km o le teroposopo. I lenei vaega o le puipuiga o ave UV. O le vaega ole osone.
Le mesosera e mulimuli maualuga ma o loʻo iai foʻi ma le osone.
Atemosifia ua faʻaigoaina ole ala lea, aua talu ai le afaina o le la, e mafai ona sili atu le vevela ile 1500 ° C. I totonu o loʻo i ai le eria e taʻua o le ionosfer, lea e tele ai atoma leiloa electron ma o loʻo i le tulaga o ions, faʻasaʻolotoina le malosiaga o loʻo avea ma matū i matu.
Biososera
O le olaola e le o se vaega o le Lalolagi lava ia, ae o le seti o siosiomaga uma o iai. O mea ola uma o loʻo nonofo i le tatou paneta o loʻo iai le olaola. O le mea lea, o le olaola o le vaega o le eleele o le eleele, ae faʻapea foi ma le hydrosferos ma le ea.
O uiga o le paiotiso o le le mea e taʻu ole biodiversity. E faʻatatau i le tele o ituaiga o mea ola ma ituaiga olaga e maua i luga o le paneta. I se faʻaopopoga, o loʻo i ai le va fealofani fesoʻotaʻiga i le va o vaega uma o le biosferu e nafa ma mea uma e faʻagaioia lelei.
O le fausaga o le lalolagi e tutusa pe fesuisuiaʻi?
Faʻafetai i le tele o metotia suʻesuʻega, ua lauiloa o totonu o le tatou paneta e feteʻenaʻi. E faʻatulagaina i sone faʻasologa e eseʻese a latou mea totino. O metotia suʻesuʻe e faʻapea:
- Metotia faʻatonu: O latou na e aofia ai le mataʻituina suʻesuʻega o meatotino ma fausaga o papa e fausia ai luga o le lalolagi. O maa uma e mafai ona paʻi saʻo mai luga ina ia mafai ona latou iloa uma a latou meatotino. Faʻafetai i lenei, i fale suʻesuʻe foliga uma o maʻa e fai aʻe le eleele o le eleele. O le faʻafitauli e faʻapea o nei suesuega tuʻusaʻo e naʻo le 15 kilomita le loloto e mafai ai ona faʻatinoina.
- Metotia le faʻatonu: oi latou ia e tautua mo le faʻauigaina o faʻamatalaga e toʻesea ai le mea o loʻo i totonu ole lalolagi. E ui lava e le mafai ona tatou faʻaaogaina saʻo ia latou mea, ae mafai ona tatou iloa totonu faʻafetai i le suʻesuʻega ma le suʻesuʻega o nisi o meatotino pei o le density, magnetism, gravity ma seismic galu. E oʻo foi i le auiliiliga o meteorites o loʻo i totonu terrestrial tuufaatasiga mafai foi ona toʻesea.
Faatasi ai ma le autu le tuusao metotia o lo oi ai e faia le totonu fausaga o le lalolagi o seism galu. O le suʻesuʻeina o le saoasaoa o galu ma o latou auala savali ua mafai ai ona tatou iloa totonu o le Lalolagi, e le gata i le tino ae o le fausaga. Ma o lena o amioga a nei galu e suia fuafua i meatotino ma natura o maʻa latou te ui ane ai. A i ai le sone o suiga i le va o mea, e taua o le le toe faʻaauauina.
Mai nei malamalama uma, e mulimuli mai o totonu o le Lalolagi e feteʻenaʻi ma e fausia i sone faʻasologa e eseese a latou meatotino.
Ou te faʻamoemoe o lenei faʻamatalaga e mafai ona e aʻoaʻo atili ai e uiga i le faʻavaeina o le Lalolagi ma ona uiga.
3 manatu, tuʻu lau
e lelei tele le laupepa
Lelei tele i le itulau na ou aʻoaʻoina tele e uiga i lenei mataupu
Lelei tele lolomiga, matua maeʻa.